Ziraat Mühendisleri Odası (ZMO) Başkanı Baki Remzi Suiçmez Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı.
– Besin enflasyonu dünyada azalırken Türkiye’de neden artıyor?
Gıda enflasyonunun Türkiye’de yüksek olmasının birçok nedeni var. Bir defa tarım tabiata bağlı bir bölüm, iklimden etkileniyor. Arz, talep, fiyat elastikiyeti düşük. İklim dışında, pandemi, savaş ortamı, ekonomik kriz tesiri… Münasebetiyle da arzdaki ya da talepteki azalmayla ilgili olarak da fiyatlar değişebiliyor. Artan maliyetler, yetersiz ve geç ödenen takviyeler, üretim alanında baskılanan eser fiyatları, üreticinin alandan çekilmesi, tedarik zinciri ve monopolleşme sorunu, süregelen ithalat, üretimi kolaylaştırma yerine raf fiyatlarını denetleme eforu. Sonuç; OECD ve AB ülkeleri ortasında birinci olan kronikleşmiş yüksek besin enflasyonu. Türkiye’de besin enflasyonunun düşmemesini genel enflasyondan farklı düşünmemek gerekir. Uygulanan ekonomik siyasetler enflasyonu ve besin enflasyonunu da artırıyor.
– Üretici kar edemezken tüketici neden çok değerliye satın alıyor?
Tarımsal üretimde bulunmanın temel şartlarından biri girdiler. Mazotta, gübrede, yemde, tohumda, ilaçta dışarıya bağımlıysak, kuraklığında tesiriyle kullanılan sulama suyunun maliyeti artıyor ve elektriğe yapılan artırımlar da bunlara ekleniyorsa otomatik olarak üretim maliyeti artıyor ve bu artış tüketici fiyatına da yansıyor. Bunun sorumlusu üretim siyaseti, girdi siyaseti, takviye siyaseti, pazarlama siyaseti, dış ticaret siyaseti, tüketicinin alım gücü siyaseti dahil olmak üzere bu zincirin bütün halkaları. Kamu idaresinde istikrar değerli, öte yandan çok fazla bakan değişikliği yaşıyoruz.
– Atanan her yeni bakanla siyaset değişiyor mu?
İktidarın değişen bakanlarına nazaran değişen siyasetleri var. Örneğin pandemi öncesindeki bakan Sayın Pakdemirli “Paramız var ki yurt dışından eser alabiliyoruz” demişti. Bir sonraki bakan Sayın Kirişci de “Paramız olsa da dışarıdan alamıyoruz” dedi. Ancak siyaset telaffuzları değişse de değişmeyen bir gerçek var. 1980’lerde 24 Ocak kararlarıyla hayatımıza giren, 5 Nisan, tek taraflı AB Gümrük Birliği, “15 günde 15 yasa”yla devam eden, tarımda kamusal kitleri özelleştiren, bakanlığı alandan çekerek piyasayı özel bölümün insafına bırakan, toplam dayanak bütçesini azaltan, girdide ve eserde dışa bağımlılığı artıran siyasetler uygulanıyor.
‘POLİTİKA NEOLİBERAL’
– Türkiye’nin bir tarım siyaseti yok mu?
Bu tartışma daima yapılıyor, hayır, Türkiye’de bir tarım siyaseti var. Buna “neoliberal tarım politikaları” diyebiliriz. 2002’den sonra bu siyaset hepimizi daha da olumsuz etkileyecek formda uygulanıyor. Örneğin dayanaklar düşük açıklanıyor ve bir yıl sonra ödeniyor. 2006’da çıkan Tarım Kanunu’na nazaran “Destekler gayri sarfı ulusal hasılanın yüzde 1’inde az olamaz”. Birinci yıllarda yüzde 6’lardı, son yıllarda yüzde 3’ler. Şu anda verilen takviye ölçüsü 91.6, olması gereken 411 milyar TL. Demek ki çiftçi toplam dayanak bütçesi açısından gereğince desteklenmiyor. Tıpkı iktidarın bakanları ısrarlı bir formda yüzde 1’i vermiyor.
– Tüketici eseri satın alamazken, üreticinin eseri elinde kalıyor. Dengesizlik nerede?
Bir defa üretimde sorun var. Uzun vadeli yönlendirici takviyelerle yaşama geçirilemeyen ziraî üretim planlaması sorunu var. Bu yıl gündeme gelen zorlayıcı üretim planlaması ise; aktüel olmayan bilgi, yetersiz işçi, eksik karar alma düzenekleri, kapsamdaki eser sayısı, takviye ve alım siyasetleriyle uyumsuzluk dahil içeriğinde önemli sıkıntılar barındırıyor. Üreticinin ziyan ettiği kontratlı üreticilik modeli kıymetli bir sorun. Üretim maliyetleri sorunu ise daima gündemde. Bunu limon özelinden gündeme getirirsek, 2 yıl evvel yeniden ülkemizde limon fiyatları yüksek olunca fiyatı düşsün diye ihracatı yasakladık.
– Düştü mü?
Geçici bir düşme oldu fakat ihracat pazarlarımızı kaybettik ve bu yıl yurt dışına ihracat yapamadık. Üreticinin eseri elinde kaldı. Limon büsbütün özel kesimde. Tüccarın, büyük şirketlerin, zincir marketlerin kendi ortasında fiyat belirlediği bir tertip. Şayet siz limonda üretim planlayamazsanız, çiftçinin üretime devam etmesini sağlayamazsınız ithalat da tahlil olmaz. İhracatı da yasaklarsanız kaybedilen pazar hisseleriyle biz tüketici olarak yüksek fiyata limon tüketmek zorunda kalırız. Limon bahçeleri kesilir, üretim azalır. Misal mevzuyu soğan, patateste de yaşadık, yaşamaya devam ediyoruz. Yükselen patates fiyatları, depo baskınları, tanzim satış çadırları… Bu yıl patates üreticisi de, sanayilik domates üreticisi de tarlada mağdur. Zira eseri para etmiyor. Halbuki bu kısır döngüden hakikat siyasetlerle rahatlıkla çıkılabilir.
‘BÜYÜK DE KÜÇÜK DE ZARARDA’
– Mağdur olmayan üretici var mı?
En az mağduriyet büyük üreticilerde. Zira Türkiye’de ortalama fiyatlar açıklanıyor. Büyük üretici, sulamayla yılda 2-3 eser yetiştiren üretici açıklanan fiyattan daha az etkilenirken üretime devam etmek için bankadan, tarım krediden borç kullanan küçük üreticinin ziyanı çok daha fazla oluyor. Büyük üreticinin ziyanı nispeten daha az olsa bile tüm üreticiler ziyan ediyor.
‘SANAYİCİ BASKI YAPIYOR’
– Süt için de zahmetten kelam ediliyor…
İşte bunun somut örneği süt. Bugün büyük çaplı süt işletmeleri bile artık ziyan ediyor. Süt elde ettiğimiz hayvanlar kesilmemeli. Onun yolu da üreticiyi korumak üzere Ulusal Süt Kurulu’nun belirlediği çiğ süt referans fiyatının maliyetin altında kalmamasıdır. Maalesef endüstrici baskısıyla çiğ süt referans fiyatı maliyetin altında kalıyor ve dişi hayvanlar kesiliyor. Çiğ süt referans fiyatı maliyet üstünde tutulursa hayvanların kesitini engellenir. Bu durum tüketiciye de olumlu yansır.
– İthalat nereye kadar tahlil?
Biz 2010’dan beri gerek canlı hayvan gerek besilik hayvan gerekse hazır et ithal ediyoruz. Şayet siz yemde dışarıya bağlı olma sıkıntısını çözemezseniz, yemdeki fiyatlar özel kesimde artarken üreticiden aldığınız süt fiyatını bastırırsanız evvel küçük üretici, daha sonra büyük üretici alandan çekilir. İthalat mecburî durumlarda kısa vadeli ve süreksiz bir tahlildir. Yapmayacağız deseniz de Et Süt Kurumu (ESK) ya da özel kesim üzerinden daima yaptığınız ithalat sıkıntıya kalıcı tahlil olmaz. Tahlil, üretimde.
– Hayvan sayımızı biliyor muyuz?
Verilen sayılara daima soru işaretiyle bakıyoruz. En son tarım sayımı 2001 yılında yapıldı, 2024 yılında yeni sayım için adım atıldı. Mera varlığımız resmi olarak yıllardır tıpkı, 14.6 milyon hektar. Mera varlığınızı bilmeden hayvancılığı planlayamazsınız. Hayvan varlığımız da aktüel değil. 2 yıl öncesine nazaran büyükbaş hayvan sayımız 18 milyondan 16 milyona, küçükbaş hayvan sayımız da 57 milyondan 52 milyona düştü. Kamu; azalışı engellemek, zararın önüne geçmek için, aşikâr takviyeleri açıklasa da atması gereken somut adımları atmıyor. 80’den beri uygulanan siyasetlerin ana mantığı şu: Kamuyu alandan çek. Küçük üreticiyi örgütsüz bırak, Aşikâr tekellerle, zincir marketlerle, tüccarlarla, çok uluslu şirketlerle baş başa kalsın. Piyasayı onlar belirlesin. Bu şartlarda da ziraî yapı dışarıya bağımlı bir formda devam etsin.
– Hem tüketimi hem de üretimi azaltma gündemde. Bu neye fayda?
Arz boyutunda üretimi talep boyutunda da tüketimi azaltma konuşuluyor. Pandemi, savaş, ekonomik krizlerle tüm dünya şunu gördü: Üretim azalırsa, besin tedarik zincirleri, milletlerarası ticaret kesilirse kâfi beslenme olamıyor. Ülkelerin kendine yeterliliği çok kıymetli. O nedenle de kendimize yeterliliğimizi arttırmamız gerekiyor.
‘TEMEL ESERLERDE BİLE KENDİMİZE YETEMİYORUZ’
– Evvelden yeterliliğimiz var mıydı?
Temel eserlerde kendi kendimize yeterliliğimiz vardı fakat vakit içinde yetersiz duruma düştük. Örneğin buğdayda 80’lerde 40 milyon nüfus varken 20 milyon ton üretim vardı. Şu anda 85 milyon nüfus var. Üretim yeniden 20 milyon ton civarında. Buğday üreticisine aşikâr takviyeleri verip kar ederek alanda kalmasını sağlamazsanız gerek buğday ekiliş alanları gerekse buğday eken çiftçi sayısı azalır. Bizim 2022-2023 devrinde buğdayda kendimize yeterliliğimiz yüzde 95, arpada yüzde 90, mısırda yüzde 85, ayçiçeğinde yüzde 51, kuru fasulyede yüzde 91, yeşil mercimekte yüzde 60. Yani biz artık temel eserlerde dahi kendimize yetemiyoruz. Buna ette de yetersizliği ekleyebiliriz.
‘TERCİHLER BİLİNÇLİ’
– Dayanaklar neden yetersiz veriliyor?
Buğdayda üreticiye uygun fiyat verirseniz üretici o yıl ekiyor. Sonra tekrar kamu idaresine güvenmek istiyor. Bakanlar “Ne ekerseniz alacağız” diyor. Buğday üreticisi de bir yıl sonra alacağı dayanağı artık önemsemeden girdilerini alıp üretim yapıyor. Yüzde 71 enflasyon, yüzde 68 besin enflasyonu ve yüzde 53 girdi fiyat endeksinin olduğu bir ortamda, TMO tarafından buğdayda yüzde 11, arpada yüzde 3.6 alım fiyatı açıklarsanız, ödemeleri geç yaparsanız, hür piyasada eser fiyatları düşerse, üreten çiftçiye ceza vermiş, yani “üretme” demiş oluyorsunuz.
‘ÇİFTÇİ UCUZA ÖZEL DALA SATIYOR’
Alım fiyatları maliyetin epeyce altında açıklanıyor ve kâfi alım yapılmıyorsa çiftçi eserini düşük fiyatla, hatta maliyetinin altında özel dala satmak zorunda kalıyor. Çayda da, fındıkta da, mısırda da, pamukta da, ayçiçeğinde de, tüm eserlerde uygulanan bu siyasetler bize nazaran şuurlu bir siyaset tercihidir.
‘ÜRETİCİ ALANDAN ÇEKİLİYOR’
– Ne kadar üretici alandan çekildi?
Türkiye Ziraat Odaları Birliği’ne kayıtlı çiftçi sayısı 5.5 milyon civarı. İnsanların ziraî takviyelerden faydalanabilmesi için çiftçi kayıt sistemine (ÇKS) üye olması gerekiyor. Oraya kayıtlı çiftçi sayısı 2.3 milyon. Demek ki ülkemizdeki çiftçilerin yarısı kayıtsız. Sistemine prim ödeyen etkin sigortalı çiftçi sayısı 1 milyonun üstündeydi, şu anda 450 binlerde. Üreticinin alandan çekilmesi üretim alanlarının ekilmemesi sonucunu doğuruyor.
‘BÖYLE GİDERSE VASIFSIZ EMEKÇİ BİLE BULUNMAZ’
Sigortalı çiftçinin düştüğü, ÇKS’ye çiftçilerin girmeyip alandan çekildiği, eğitim istihdam planlamasının yapılmadığı bir ortamda mühendisler ya çok sayıda açılan fakülteden mezun olup işsiz kalıyor ya da özel dalda taban fiyat ve altında fiyatla çalışıyor. Mesela ziraî takviyeler boyutunda tarım danışmanları var. Ziraat odaları ya da kooperatiflerde bu arkadaşlarımız 7-24 saat çalışıyor. Bu arkadaşlarımıza verilen dayanak ölçüsü 2024’te 144 bin lira. 12 aya bölersek 12 bin lira. Taban fiyat 17 bin lira. Tarımda 4.0’ı, bilgi toplumunu tartıştığınız bir ortamda tarım danışmanına ayda 12 bin lira bir fiyatı reva görürseniz, bu ülkede çobanlık yapacak vasıfsız personel de bulamazsınız.
‘ÇİFTÇİNİN BORCU 850 MİLYAR TL’
– Çiftçinin borç durumu nedir?
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun bilgilerine nazaran geçen yıl 145 milyar lira olan kısa vadeli borç, mayıs ayında 244 milyar liraya çıktı. Neredeyse iki katına yakın. Toplam nakdi kredi 417 milyar TL’den 689 milyar liraya yükseldi. Çiftçi kredi alabilmek için toprağını, tarlasını ipotek ediyor. Takipteki kredi ölçüsü da 2.5 milyar TL. Bankalar dışında tarım kredi ve özel bölüme olan borçları da eklersek şu an çiftçi borcu 850 milyar TL üzere hayli yüksek seviyelerde.
– Bu borcu döndürmek için ne yapmalı?
Üretimde bulunup kar etmesi gerek. Bunun için ilaçta, sulama suyunda, girdilerde indirim yapılmalı, ÖTV kaldırılmalı, KDV düşürülmeli. Mazot geçen yıl 22 lira, şu anda 46 lira. Takviyeler artırılmalı ve hasat sonrası değil ekim öncesi açıklanmalı ve yılı içinde ödenmeli. Alım fiyatları maliyete çiftçi kârı da eklenerek açıklanmalı ve kâfi kamu alımlarıyla fiyatlar üretici lehine düzenlenmeli.
‘CEZALANDIRMA ANLAŞILAMAZ’
– Elektriğe de artırım geldi…
Çiftçilerin sulama yapabilmesi için iki bedel var. Bir; su kullanım bedeli. İki; “Yağmurlama, damla sulama önemli” diyoruz. Orada elektrik kullanacak. Elektriğe 1 Temmuz’dan itibaren yüzde 30 artırım yapılıyor. Yani suyu en çok kullanacağı vakitte. Devlet fırsatçılık yapmaz. Yapılması gereken sulamanın maliyetini düşürmek. Sulama yapan çiftçiyi de cezalandırmak anlaşılabilir bir şey değil.
‘İDEOLOJİK BAKILDI, İÇİ BOŞALTILDI’
– Kooperatifler neden gereğince güçlü değil?
En liberal ülkelerde dahi üretim büyük ölçüde kooperatifler üstünden yapılıyor. Türkiye’de kooperatifçiliğe ideolojik olarak bakıldı ve kooperatifçiliğin içi boşaltıldı. Tarım Kredi Kooperatifi olağanda özerktir. Kurucusu Atatürk’tür. İki kıymetli işlevi olmalı. Bir; ucuz girdi, iki; düşük faizli kredi. İkisini de yapmayıp, üstüne üstlük vazifesi olmamasına karşın, cumhurbaşkanının talimatıyla tarım kredi market sayısını arttırıp, direkt pazarlama işine giriyor. Tarım Kredi Kooperatifi bugün bir çiftçi örgütü olmaktan çıktı. Bizim kooperatifçiliği tekrar gündeme getirip, özel bölümün çok karı yerine, çiftçi ortaklarının olduğu bir sistemi kurmamız lazım. Üreticinin kar ettiği, tüketicinin ucuz, sağlıklı besine erişeceği bir sistem olmalı. Bunun yolu da yanlışlarına karşın inadına yanlışsız kooperatifçilikten geçiyor. Güçlü, özerk, demokratik üretici ve tüketici kooperatifleri en önemli tahlil.
‘ÖRGÜT ENFLASYONU VAR’
– Üretici örgütlenme manasında neden zorluk yaşıyor?
Bilinçsizlik bir yana, bizde örgüt enflasyonu var. Bir çiftçi tıpkı anda Tarım Kredi Kooperatifi’ne, Ziraî Kalkınma Kooperatifi’ne, Ziraat Odası’na, diğer birliklere üye. Kooperatifler, üretici birlikleri, ziraat odaları ise etkisiz.
– Neden etkisizler?
Eğer Ziraat Odaları Birliği kamudan, Tarım ve Orman Bakanlığı’dan alacağı dayanaklarla ayakta kalmaya çalışırsa, çiftçi kayıt sistemi dahil olmak üzere kendisine yönelik olumsuz uygulamalar karşısında susarsa çiftçinin sesi güçlü çıkamaz. Ve beşerler huzur hakkı alarak 20-25 yıl misyon yapar.
– CHP’nin yaptığı mitinglerin tesiri olur mu sizce?
Siyasal partilerin bu çeşit tematik mitingler yapması kıymetli. Ancak tahlil mü? Asıl özne o çiftçilerin örgütü olan TZOB olmalı. Biz bir Tarım Platformu kurduk. Bünyesinde; TMMOB’a bağlı ilgili odalar, Türkiye Ziraatçılar Derneği, Veteriner Doktorlar Derneği, Ormancılar Derneği, DİSK’e, KESK’e bağlı sendikalar, Tüketici Hakları Derneği dahil 20 örgüt var. Zira üretici, tüketici, çiftçi, personel daima birlikte hareket edersek sesimiz daha güçlü çıkar. TZOB maalesef bu tarım platformunun içinde değil.
‘BÜYÜK MİTİNGİN VAKTİ GELDİ’
– Siz davet ettiniz de onlar mı katılmak istemedi?
Davet ettik, katılmadılar. Tarımın asıl sahipleri birlikte Büyük Çiftçi Mitingi yapmalıyız. Büyük Çiftçi Mitingi için vakit bu vakit.
‘ÜRETİCİ İŞİNE SAHİP ÇIKMALI’
– Neden yapmıyorsunuz?
Biz Oda olarak da, Tarım Platformu olarak da yaparız lakin daima şunu savunuyoruz: Bir işin asıl sahibi kendi işine sahip çıkmazsa, kendi problemlerini gündeme getirmezse, yapılacak aktifliklerin tesiri az olur.
– Üretici sahip çıkmıyor mu?
Demokratik hareket hakkı anayasal bir haktır. Üretimden gelen gücünü anayasal, yasal sonlar içerisinde demokratik reaksiyonla duyurmak bir hata değildir. Yanlış idareleri seçimle değiştirmek tüm yurttaşların vazifesi ise, kooperatiflerde de, odalarda da yanlış idarelerin değişmesi halinde, daha tesirli çiftçi hareketleri gündeme gelir ve haklarını alma konusunda daha başarılı olurlar.
– Daima bir beka sözüyle karşı karşıyayız.
Tarımda üreticinin sesi duyulmazsa bu Türkiye’nin bekasını nasıl tesirler?
Gerçek beka sorunu insanların doymaması, gereğince beslenmemesidir. Son tasarruf edilecek alan tarım alanıdır. En son tasarruf edilecek bütçe de Tarım ve Orman Bakanlığı bütçesidir. Üretemezsek tüketemeyiz. Tüketemezsek sağlıklı yaşayamayız. Yerli üretim ve üretici deyip harekette bunu yapmıyorsanız, yarın öbür gün kıtlık, uzun vadede açlık sorunu yaşayabilirsiniz.
– Türkiye açlık problemiyle karşıya kalabilir mi?
Birinci boyut arzı yönetemezseniz, üretimde kendinize yetemezseniz, yurt dışından da yüksek fiyatlarla dahi alım yapamazsanız kıtlık sorunu yaşanabilir. İkinci boyut, talebi yanlışsız yönetemezseniz, tüketicinin alım gücünü baskılarsanız, tüketici raflarda eser olsa bile o eseri alamaz. Bu da yetersiz ve istikrarsız beslenme, direkt olmasa bile dolaylı olarak kıtlık ve açlık demektir. Afrika ülkelerinde yaşanan şirketlere bağımlı tarım siyasetlerinin olumsuz sonuçlarından bizler gerekli dersleri çıkarmalıyız.
– Ticaret Bakanı Bolat “25 bin Afgan çoban gitse tarım, hayvancılık kalmaz” dedi. Yorumunuz nedir?
Hayvancılıktaki berbata gidişin, üretim azalışının, et ve süt fiyatlarının yükselişinin nedeni, Afganlı çoban yokluğu değil, uygulanan yanlış siyasetler. Yemde dışarıya bağımlılık, yem fiyatlarının yüksekliği, ulusal çiğ süt referans fiyatının baskılanması, dişi hayvanların bölüme gitmesi, kesilecek hayvan bulunamaması ve sonuçta bu kısır döngünün devam etmesi.
‘İSTİHDAM BALTALANMASIN’
Kamu idaresi süreklilik ister. 2014’te dönemin Tarım Bakanı, “çoban”ın adını “sürü yöneticisi” koydu. İki yıllık bir meslek yüksek okulu açıldı. Bitirenlere evrak verildi. Bu uygulama başarılı olursa, hem çobanlar yerli olur hem de yaşlanan nüfus yerine gençler gelir, işsizlik azalır. Ancak bunun yerine sadece ucuz iş gücü üzerinden siyaset yapılırsa kendi istihdam siyasetinizi da baltalarsınız.
– Herkes tıpkı ekonomik ıstırapla karşı karşıya olduğuna nazaran bu şahıslar ne vakte kadar ucuz iş gücü olarak kalacak?
Şu anda sorunlar kamuoyuna yansıyor. Birinci geldiklerinde gereksinimleri çoktu. Ne fiyat verilirse çalışıyorlardı. Artık kendi ortalarında kümeler kurdular. Bir bakıyorsun, sonraki gün gitmiş karşıdaki çiftlikte çalışıyor. Bir bakıyorsun, sonraki gün kentteki bir iş yerinde çalışıyor.
– Kaç kişi sürü yöneticisi dokümanı aldı?
2014 yılından bugüne 50 bine yakın sertifika alındığı söyleniyor. Bu hususta belirli takviyeler verilse de kaçı hala istihdam ediliyor, belgisiz.
– Üreticinin yaş ortalaması nedir?
Kırsaldaki yaş ortalaması 58. Şu anda Tarım Bakanlığı genç çiftçilerle ilgili projeler yapıyor ancak kelamda kalıyor. Zira bir; kar edemiyor. İki; köy okulları, sağlık ocakları kapalı, toplumsal bir ortam yok. Beşerler köye niçin gitsin?
‘TOPRAĞIMIZ DA VAR GÜCÜMÜZ DE’
– Pekala köyler, tekrar yaşanılabilir bir hale dönüştürülemez mi?
Kırsal kalkınma siyasetlerini ona nazaran gündeme getirirseniz, teşvikleri ona nazaran yaparsanız olur. İstersek köye dönüş projeleri ile aksine göç yaşanır, köylü kar ederek üretime devam edebilir, ülke olarak ithalat yapmadan kendi kendimize yetebiliriz. Bunun için topraklarımız da iş gücümüz de kâfi. Bu süreçte meseleler içeren büyükşehir yasası da tekrar düzenlenmeli.
– Tüm bu olumsuz şartlardan çıkmanın yolu nedir?
. Genel iktisat içerisinde tarımın mecburî yeri ve stratejik rolü hak ettiği noktaya getirilmeli
. Ülke seviyesinde üretimi ve üreticiyi koruyan kamucu tarım siyasetleri belirlenmeli, idarelerde liyakatlı takımlar olmalı
. Topraklarımızı, ovalarımızı, meralarımızı, zeytinliklerimizi, dikili yerlerimizi yani üretim alanlarımızı ödünsüz koruyan arazi kullanım planları yapılmalı
. Girdi maliyetlerini düşürüp, takviye ölçülerini artırarak ve vaktinde ödeyerek, alım fiyatlarını maliyet üzerinde vererek temel eserlerde kendimize yeterliliği sağlayacak biçimde yönlendirici, uzun vadeli ziraî üretim planlaması yaşama geçirilmeli
. Sulama planlaması, kuraklığı da dikkate alarak yapılmalı.
. Ziraî ARGE yatırımları artmalı, verimlilik ve kalite ön plana çıkmalı
. Çiftçisi, çalışanı, çobanı, mühendisi dahil iş gücü potansiyelini kıymetlendirecek eğitim ve istihdam planlaması yaşama geçirilmeli
. Girdilerde ve eserlerde dışarıya bağımlılık kalkmalı
. Ziraî KİT’ler tekrar gündeme alınmalı, üretici özel dalın insafına bırakılmamalı. Piyasayı kamu, düzenlemeli ve denetlemeli.
. Besin tedarik zincirleri üretici ve tüketici kooperatifleri üzerinden daraltılmalı, üreticinin kar ederken tüketicinin ucuz, kâfi, sağlıklı besine erişmesi sağlanmalı