Aysel Arslan
Eğer birden fazla bireye ilişkin parmak izleri tespit edilebilirse bu izleri kullanarak belirli bir alanda en az kaç kişinin çalıştığını belirlemek mümkün olabilir. Bir alanda kaç kişinin çalıştığını tespit etmenin yanı sıra, parmak izi çalışmaları yürüten bir araştırmacı, bu izlerden parmak izlerini bırakan ve tahminen de bu objeyi üreten, ona form veren şahısların çocuk mu yoksa yetişkin mi olduğu, yetişkinse bayan mı erkek mi olduğu hakkında bir dereceye kadar fikir yürütebilir.
Herhangi bir arkeoloji müzesini yahut bir hafriyat alanını ziyaret ettiğimizde aklımızdan bu yapıtları bırakan beşerlerle ilgili onlarca soru geçer. Bunlar ekseriyetle, “Bu yapıtı kim yaptı, nasıl yaptı?” sorularıdır. Bu kolay soruları sormak ne kadar kolaysa arkeologların onlara yanıt verebilmesi de o derece zordur. Mesela bir taş baltayı nasıl yaptıklarını düşündüğümüzde hammaddeyi nereden temin ettiklerini, bu nesneyi yaparken hangi araç gereçlerden faydalandıklarını yahut bu baltanın adım adım nasıl yapıldığını sıralayabiliriz. Ancak asıl merak edilen o taş baltanın hayatı değil, onu yaratan insanların hayatıdır. Yani bu objeleri kimler yapmıştı? Bu cins nesnelerin üretiminde iş kısmı nasıl organize edilmişti? Sadece muhakkak bir küme mu çalışıyordu, yoksa isteyen herkesin üretime katılma talihi eşit derecede miydi? Bu objeleri yapan beşerler aşikâr toplumsal normlar içinde ve cinsiyet rollerine nazaran mi hareket ediyordu? Kaç yaşlarındaydılar? Hangi toplumsal sınıfa aittiler?
İŞ KISMI NASIL DÜZENLENDİ?
Bu sorulara yanıt vermek bilhassa yazısız periyotlar için son derece zor… Bu nedenle arkeologların sıklıkla başvurduğu usullerden birisi etnografik çalışmalara göz atmaktır. Farklı topluluklarda iş kısmının nasıl düzenlendiği sorusuna odaklandığımızda bunun toplumsal cinsiyet, yaş ve toplumsal statüyle çok yakın bağlantısı olduğunu görebiliriz. Dünyanın farklı bölgelerinde yapılan etnografik çalışmalar, yaşa ve toplumsal cinsiyete dayalı bir iş kısmının çabucak her toplulukta var olduğunu gösterir. Akrabalık temelinde oluşmuş topluluklarda kimin ne iş yapacağına karar verilirken cinsiyet ve yaş değerli kıstaslar olarak karşımıza çıkıyor. Lakin hangi işi kimin yapacağı kültürden kültüre, toplumdan topluma değişiklik gösteriyor.
Toplumsal cinsiyet ve iş kısmı ilgisinin incelenmesinde son yirmi yılda arkeolojide bilhassa yaygınlaşmaya başlayan formüllerden biri de parmak izi tahlilleridir. Parmak izleri, bebeğin anne karnındaki gelişimi sırasında oluşur ve bu izlerin desenleri doğumdan itibaren bireyin hayatı boyunca tıpkı formda kalmayı sürdürür. Parmak izlerinin oluşumu genetik faktörlerin yanı sıra bebeğin anne karnındaki gelişimi sırasında yaptığı hareketlerden de etkilendiğinden hiç kimsenin, tek yumurta ikizlerinin bile parmak izleri birebir değildir. Parmak izlerinin bireye özel olduğu Doğu Asya ve Hindistan’da yüzyıllardır biliniyor ve resmî dokümanlarda parmak ve el izleri imza olarak kullanılıyor olmasına karşın sistematik olarak parmak izlerinin sınıflandırılması ve bilimsel çalışmalar Avrupa’da lakin 17. yüzyılın ortalarında başlamıştır.
Parmak izleri kimlik belirlemede ise yaklaşık iki yüz yıldır kullanılıyor. Bunun dışında dünyanın çeşitli bölgelerinde farklı etnik kümelerin parmak izlerinde genetik ve çevresel faktörlere dayanarak nasıl değişiklikler olduğu, insanın doğumundan vefatına kadar ne üzere değişiklikler meydana geldiği ve hem cinsiyetler hem de farklı etnik kümeler ortasında parmak izlerinin yapısı ve gelişimi ile ilgili ne tıp farklılıkların olduğu da uzun yıllardır antropologların araştırdığı mevzular ortasında. Ayrıyeten tıpkı bireye ilişkin parmak izlerinin farklı nesnelerde tespit edilmesi ile ilgili çalışmalar yapılmakla bir arada parmak izlerinden bireyin yaşının ve cinsiyetinin iddia edilmesi bilhassa son yirmi yılda arkeolojide de kullanılmaya başlandı.
ARKEOLOJİDE PARMAK İZİ
Arkeolojik buluntularda parmak izlerini tespit etmenin sıkıntı olduğu düşünülse de bilhassa kil buluntularda korunmaları mümkün. Kil, ıslakken plastik yapısı sayesinde üzerinde iz bırakılması kolay bir materyaldir. Bu süreçte dikkatli olunmadığı sürece parmak ve el izleri de biçim verilen nesnede kalabilir. Kuruyup pişirildikten sonra ona verilen formu korurken, parmak izlerinin de kalıcı olmasını sağlar. Bu formda arkeolojik kil buluntularda bulunan el ve parmak izlerini tespit etmek mümkündür.
William James Herschel (1833-1917) hayatının farklı devirlerinde kendi parmak ve el izlerini alarak bunların bireyin hayatı boyunca değişmediğini göstermiştir. Arkeolojik alanlarda tespit edilen parmak izlerini birbiriyle karşılaştırarak hangi izlerin birebir bireye ilişkin olduğunu tespit etmek de mümkündür. Örneğin, Achim Lichtenberger ve Kimberlee S. Moran, İsrail’deki Beit Nattif’te Geç Roma periyodunda seramik üretimi yapan bir atölyede ele geçen kandil modüllerinde çok sayıda parmak izi tespit etti. Bu kandillerin bir kısmında, tıpkı bireye ilişkin kemer biçimli parmak izi deseni birebir yerde ve tıpkı halde bulunuyordu. Bu, kandillerin hepsinin tıpkı birey tarafından yapıldığını gösterdiği üzere kandillerin üretim sürecine dair de kıymetli fikirler veriyordu. Parmak izlerinin kandillerin iç tarafında bulunduğu pozisyonu göz önünde bulunduran araştırmacılar kandilleri yapan kişinin kalıbı sol eliyle tutarken kili kalıba sağ eliyle bastırarak yerleştirdiği çıkarımında bulundular. Tıpkı parmak izi bu atölyedeki bir figürinde de bulunduğundan, birebir bireyin figürin üretiminde da çalıştığını düşünebiliriz.
Ancak ne yazık ki arkeolojik buluntularda izler ekseriyetle gereğince güzel korunmadığı için Beit Nattif’teki atölyede olduğu üzere birebir bireye ilişkin parmak izlerini bulabilmek her vakit mümkün olmaz. Tekrar de şayet birden fazla bireye ilişkin parmak izleri tespit edilebilirse bu izleri kullanarak belirli bir alanda en az kaç kişinin çalıştığını belirlemek mümkün olabilir. Bir alanda kaç kişinin çalıştığını tespit etmenin yanı sıra, parmak izi çalışmaları yürüten bir araştırmacı, bu izlerden parmak izlerini bırakan ve tahminen de bu objeyi üreten, ona form veren bireylerin çocuk mu yoksa yetişkin mi olduğu, yetişkinse bayan mı erkek mi olduğu hakkında bir dereceye kadar fikir yürütebilir.
EN ESKİ PARMAK İZLERİ…
Bilinen en eski parmak izleri Almanya’da Orta Paleolitik olarak isimlendirilen ve günümüzden 80.000 yıl öncesine tarihlenen huş ağacı reçinesinden yapılmış bir yapıştırıcıda bulunmuştur. Ok ucunu ahşap gövdesine yapıştırmak için kullanıldığı kestirim edilen bu yapıştırıcıdaki müsaade bir Neandertal’e ilişkin olduğu düşünülmekte. Çağdaş beşere ilişkin en eski parmak izlerinden
Dolni Vestonice Venüsü, Moravya Müzesi bazıları ise Paleolitik periyoda yani günümüzden 27.000-24.000 yıl öncesine tarihlenen Gravettian ismi verilen Orta Avrupa avcı-toplayıcı kümelerine aittir. Bu topluluklar ortasında Çekya’nın Moravya bölgesindeki Pavlov civarında Miroslav Králík ve meslektaşlarının yaptığı çalışmalarda, “Venüs” figürinlerinden biri olan Dolní Věstonice figürininin sırtında bir parmak izi tespit edildi. Bu periyotta Avrupa’da bulunan bayan figürinleri birinci kere bulundukları 19. yüzyılın ortalarından itibaren antik devir çıplak bayan heykellerine benzerliklerinden ötürü “Venüs” olarak adlandırıldılar.
Paleolitik devir bayan figürinlerini kimin hangi hedefle yaptığı üzerine bugüne kadar pek çok teori geliştirildi. Toplumsal cinsiyet arkeolojisinin ortaya çıkıp erkek odaklı bir tarih anlayışını eleştirmesine kadar pek çok araştırmacı bu figürinler üzere sanatsal çalışmaları lakin erkeklerin yapmış olabileceğini öne sürüyordu. Bu bağlamda “Venüs” figürinlerinin bolluk, rahmet, cinsellik hatta erkeklerin bayanlar üzerinde kurduğu tahakkümün sembolü olarak fonksiyon gördüğünü düşünen birtakım araştırmacılar bu figürinleri yapıp kullananların yetişkin erkekler olduklarını öne sürüyordu. Öbür araştırmacılar ise bu figürinleri bayanların kendi vücutlarında meydana gelen değişimleri kaydettikleri bir araç olarak görüyordu. Dolní Věstonice figürinindeki parmak izi ise 7-15 yaşlarında bir bireye ilişkin üzere görünüyor. Bu izi bir çocuk yahut elleri küçük genç bir bayan bırakmış olabilirdi, lakin muhtemelen yetişkin bir erkek değil! Alışılmış en azından bu parmak izi bize bu yerleşimde yetişkin erkeklerin figürinin üretim basamaklarında rol oynamamış olabileceğini düşündürüyor.
Bunun üzere tekil örneklerden elde edilen sonuçlar pek kesin deliller sayılmıyor olsa da Pavlov bölgesindeki açık hava yerleşimlerinde bulunan öbür insan ve hayvan figürinleriyle kilden yapılma öbür buluntularda pek çok parmak izi daha bulunuyor. Yapılan incelemeler, bu izlerin neredeyse yalnızca bayan ve çocuklara ilişkin olduğunu gösterdiğinden bu bölgede, bu devirde kil nesnelerin üretiminde bayan ve çocukların faal rol oynadığını öne sürmek mümkün.
ERKEK VE BAYAN BİRLİKTE ÜRETİRKEN…
Eğer incelediğimiz parmak izleri aşikâr bir alandan, örneğin çanak çömlek yahut heykel yapılan bir atölyeden geliyorsa, bu atölyede kimlerin, yani hangi yaş kümelerinden hangi cinsiyete mensup insanların çalıştığını belirlemek mümkün olabilir. Alışılmış, bunu yapabilmek için gereğince çok sayıda ve uygun şartlarda korunmuş parmak izlerinin ölçülmesi gerekir. Mesela Akiva Sanders, Tell Leilan’da Uruk periyodunda bu bölgede kentleşmenin başlangıcından Eski Asur Krallığı’nın başşehri olduktan sonraki periyoda kadar seramik üretiminde iş kısmının nasıl düzenlendiği üzerine bir çalışma yaptı. MÖ 4100’den MÖ 1700’lere kadar süren geniş bir vakte yayılan seramiklerdeki parmak izlerinden cinsiyet varsayımı yapan Sanders’a nazaran erken devirlerde seramikler muhtemelen hane halkından hem bayan hem de erkeklerin yaptığı bir iş iken, merkezileşmenin ortaya çıkmasıyla üretimin tahminen de atölyelerde yapıldığı ve büsbütün erkeklerin yaptığı bir meslek haline geldi.
Antik parmak izlerinin incelenmesi, yazının başında sorduğumuz “bu yapıtları kimin ve nasıl yaptığına” dair sorulara kısmen karşılık verebilmemizi sağlar. Bu cins tahlillerle hem nesnelerin üretim basamaklarına dair fikir edinebiliriz hem de geçmişte yaşamış topluluklarda yaşa ve cinsiyete dayalı iş kısmına dair çıkarımlarda bulunabiliriz. Dahası, parmak izi çalışmaları yaygınlaşır ve farklı yerleşim yerlerindeki izler birbiriyle karşılaştırılabilirse, tıpkı parmak izlerinin öbür yerleşmelerde bulunması halinde kısa ve uzak aralık ticareti hakkında bilgi edinmek de mümkün olabilir. Bu tahlillerle tahminen de gezici seramik üreticilerini ya da tek bir atölyeden çıkıp geniş bir bölgeye ticaret ağlarıyla dağıtılan çanak çömlekleri keşfedebiliriz kim bilir?